با تداوم قطع سریالی درختان ۱۰۰ ساله خیابان ولی‌عصر (پهلوی) تهران، تعداد از فعالان محیط زیست با راه‌اندازی کارزاری، از شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، خواستند جلو «قتل‌عامل» چنارها را بگیرد و مانع قطع درختان خیابان شریعتی و سایر درختان پرقدمت خیابان‌ها و پارک‌ها شود. آن‌ها در نامه‌شان ضمن اشاره به اقدام‌های مخرب شهرداری، هشدار دادند که وضعیت درختان کهنسال خیابان ولی‌عصر نامناسب است و در معرض خطر آفت، خشکی و قطع قرار دارند.

قطع یا خشک شدن درختان خیابان ولی‌عصر موضوع تازه‌ای نیست و دست‌کم از حدود ۱۳ سال قبل در کانون توجه فعالان محیط زیست و برخی رسانه‌ها قرار دارد. مجوزهای شهرداری برای ساخت‌وساز در حاشیه خیابان ولی‌عصر بدون در نظر گرفتن مقتضیات محیط‌زیستی، آلودگی هوا، دخالت‌های انسانی و کاهش منابع آب زیرزمینی از عوامل موثر در خشک و قطع شدن درختان این خیابان‌اند.

اوایل دهه ۱۹۹۰ بود که کارشناسان محیط‌زیست هشدار دادند هر دو روز یک درخت در خیابان ولی‌عصر خشک می‌شود؛ از همان زمان برخی فعالان افشا کردند که دست برخی مدیران شهرداری با مالکان و بسازبفروش‌هایی که از خشکی درختان سود می‌برند، در یک کاسه است.

طی هفته‌های اخیر، ماجرای قطع سریالی چنارهای کهنسال خیابان ولی‌عصر به بهانه خشکی و آفت‌زدگی، بار دیگر در کانون توجه فعالان محیطزیست و مردمن قرار گرفت. مسئولان شهری مدعی‌اند این درختان عمرشان را کرده‌اند و باید قطع شوند تا درختان جوان‌تر جای آن‌ها را بگیرد، اما فعالان تاکید می‌کنند که اقدام‌های مخرب شهرداری به آفت‌زدگی درختان ولی‌عصر منجر شد و حالا این نهاد حکومتی با قطع چنارهای این خیابان درصدد زدودن هویت تاریخی منطقه است.

روزنامه شرق در گزارشی تحت عنوان «فاجعه در ولی‌عصر؛ چنارهای کهنسال در آستانه نابودی» نوشت که شهرداری تهران تقریبا تمامی درختان ۱۰۰ ساله این خیابان را قطع کرده است. بر اساس این گزارش، طرح‌های شهرداری در دوره‌های اخیر با نفوذناپذیر کردن سطح جوی‌ها، جایگزینی آب جوی با آبیاری قطره‌ای و قطع طولانی مدت آب جوی‌ها، بیشترین آسیب‌ها را به این درختان وارد آورده و سپس در زمانی کوتاه به جای چاره‌جویی و رفع عوامل آسیب، درختان را قطع کرده است.

گزارش‌های میدانی نیز حاکی از آن است که در حال حاضر تنها بخش باقی‌مانده این درختان که همچنان سر پا مانده‌اند، در محدوده تجریش تا چهارراه پارک‌وی قرار دارند.

پیش‌تر علی‌محمد مختاری، مدیرعامل سازمان فضای سبز شهر تهران، ضمن توجیه قطع درختان خیابان ولی‌عصر گفته بود که این درختان به «سرطان رنگی» مبتلا شده‌اند. او فاضلاب و کانال‌ آب‌های سطحی را مسبب بیماری درختان ولی‌عصر دانست و مدعی شد که جز قطع آن‌ها و جایگزینی‌شان با درختان جدید چاره‌ای وجود نداشت.

این مقام شهرداری همچنین گفت که قرار بود درختان چنار جایگزین با کشتی از ایتالیا به ایران بیایند اما چون هزینه‌هایش زیاد بود، شهرداری تهران تعدادی درخت چنار از مشهد آورد و شبانه در خیابان ولی‌عصر کاشت.

هرچند مدیرعامل سازمان فضای سبز شهر تهران کاشت شبانه درختان چنار تازه‌ در خیابان ولی‌عصر را مسئله‌ای عادی جلوه داد، فعالان میراث فرهنگی و محیط زیست تاکید دارند آنچه در واقعیت اتفاق افتاده، مخدوش کردن هویت تاریخی خیابان پهلوی سابق است؛ خیابانی که به چنارهای بلندقامت معروف بود و در روزگاری نه‌چندان دور از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهر تهران محسوب می‌شد.

این‌طور به نظر می‌رسد که شهرداری تهران به قطع همین میزان از درختان بسنده نکرده و تعدادی دیگر از درختان نیز برای قطع شماره‌گذاری شده‌اند. حال‌ آنکه طبق گزارش روزنامه هم‌میهن بسیاری از درختانی که برای قطع علامت‌گذاری شده‌اند، پاجوش سالمی دارند که لازم است حفظ شود تا جایگزین چنارهای قطع‌شده شوند. ولی پاجوش‌ها کاملا حذف و در عوض نهال‌هایی با احتمال تاب‌آوری بسیار کمتر جایگزین شده‌اند.

اکنون فعالان محیط‌زیست در حالی از رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست درخواست کرده‌اند، برای پلاک‌ کردن درختان به منظور مراقبت از آنان اقدام کند که به‌ نظر می‌رسد سود کلان حاصل از قطع درختان زیر دهان علیرضا زاکانی و همکارانش در شهرداری تهران مزه کرده است، به‌ طوری‌ که داده‌های رسمی از رشد ۱۳۵ درصدی درآمد شهرداری تهران از قطع درختان در دوران زاکانی حکایت دارد.

درآمد شهرداری از محل قطع درختان

شهرداری‌ تهران ادعا می‌کند با افرادی که در خشکی و قطع درختان دست دارند، برخورد و آن‌ها را جریمه می‌کند. به عنوان مثال، سال ۱۴۰۱ وقتی خبر خشکاندن ۱۳ درخت خیابان ولی‌عصر در تهران خبرساز شد، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران گفت که فرد متخلف به پرداخت ۱۱۷ میلیارد تومان جریمه محکوم شده است. صرف‌نظر از اینکه چندین ماه پس از اعلام این خبر شهردار تهران ادعا کرد، این جریمه هنوز به حساب شهرداری واریز نشده، نکته قابل‌توجه این است که از خشکی و قطع شدن درختان هم مالکان و بسازبفروش‌ها و هم شهرداری سود می‌برند.

خلاصه ماجرا این است که برخی مالکان به روش‌های مختلف درختان را خشک و سپس قطع می‌کنند و به جای آن‌ها برج می‌سازند و سود فراوانی به جیب می‌زنند. مبلغ اندکی از این سود را هم به‌عنوان جریمه خشکاندن درخت می‌پردازند و شهرداری هم از محل اخذ این جریمه‌ها کسب درآمد می‌کند.

با این حال، خشکاندن و بریدن درختان خیابان ولی‌عصر با استقرار تیم علیرضا زاکانی در شهرداری تهران ابعاد تازه‌تری پیدا کرد؛ زیرا شهرداری این بار خود دست‌‌به‌کار شد و عملیات قطع درختان را در مناطق مختلف تهران از جمله خیابان ولی‌عصر آغاز کرد.

به گواهی برخی اعضای شورای شهر از جمله ناصر امانی، طی دو سال اخیر ده‌ها درخت در مناطق مختلف تهران قطع شده‌اند. شهرداری ادعا می‌کند که سن زیستی این درختان به سر آمده است و درختان جدید را جایگزین آن‌ها می‌کند. در روزهای اخیر نیز پس از جنجال خبری قطع درختان خیابان ولی‌عصر، مدیرعامل سازمان فضای سبز شهر تهران، ادعا کرد که هر درختی عمری دارد و عمر درختان در تهران بین ۶۰ تا ۷۰ سال است.

شهرداری تهران پیش‌تر نیز به همین شکل قطع درختان پارک‌های قیطریه، لاله، چیتگر و سرخه‌حصار، باغ‌موزه قصر، خیابان ایتالیا و کاخ سعدآباد را توجیه کرده بود، اما این بار علاوه بر سود سرشار حاصل از قطع درختان، هدف دیگری نیز دنبال می‌شود که پاک کردن هویت تاریخی خیابان پهلوی از یادگارهای به‌جامانده از دوران رضاشاه است.

پیشینه تاریخی چنارهای ایستاده خیابان پهلوی

خیابان پهلوی از میدان راه‌آهن تهران تا میدان تجریش امتداد دارد و پیشینه ساخت آن به حدود ۱۰۰ سال قبل بازمی‌گردد؛ یعنی رضاشاه زمانی که هنوز سردار سپه بود، تصمیم گرفت خیابان پهلوی را بسازد. ساخت این خیابان ۱۸ کیلومتری که از ابتدا به نام «جاده پهلوی» مشهور بود، در محدوده زمانی ۱۳۱۰ آغاز شد و به دستور رضاشاه، دو طرف آن هزاران چنار کاشتند که درختی سازگار با آب‌وهوای تهران بود. کمتر از یک دهه بعد از آن، یعنی سال ۱۳۱۸، پایتخت ایران صاحب خیابانی بلند شد که سرتاسر آن را درختان بلندبالای چنار احاطه کرده بودند.

بر اساس روایت عبدالله مستوفی در کتاب «شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه» در خیابان پهلوی به فاصله هر دو متر یک چنار و بین هر دو چنار یک بوته گل سرخ کاشته بودند؛ بنابراین در دو سوی مسیر ۱۸ کیلومتری خیابان در مجموع ۱۸ هزار چنار کاشته شد. البته برخی این تعداد را تا ۲۴ هزار نیز براورد کرده‌اند.

به نوشته مستوفی در این کتاب، «رضاشاه پهلوی عنایت خاصی به درختکاری داشت. هر سال در فصل بهار بلدیه مکلف بود آنچه از درخت‌های کاشته سال قبل به واسطه بی‌توجهی رفتگرها خشک شده بود، بکند و سالی نبود که در دو سه تا از خیابان‌های عقب‌مانده یا جدیدالاحداث درختکاری اولیه صورت نگیرد. مواظبت این پادشاه در این امر به قدری بود که زمستان ۱۳۱۹، امر داد بلدیه پای درخت‌های خیابان پهلوی را از سمت بیرون نهر به عمق یک ۱.۵ متر گودبرداری کند و با کامیون از تهران کود آوردند و آن‌ها را پر کردند.»

بعدها با ساخت پارک‌های عمومی، رستوران‌ها، مراکز تفریحی، موزه‌ها و مراکز بین‌المللی رونق این خیابان بیشتر هم شد. اما ۱۸ تا ۲۴ هزار درختی که به گواهی اسناد تاریخی، در خیابان پهلوی کاشته شدند، طی سال‌های پس از انقلاب اسلامی اکثرا خشک یا بریده شدند؛ به‌ طوری‌ که زهرا صدراعظم‌نوری، عضو سابق شورای شهر، سال ۱۳۹۸ گفت که تنها هشت هزار درخت در خیابان ولی‌عصر یا همان پهلوی تهران باقی مانده است.